در درس های گذشته با مصدر آشنا شدیم و دیدیم که در زبان ترکی آذربایجانی مصدر چگونه از دو جزء( ریشه ی فعل و پسوند مصدرساز ( مک و ماق)) ساخته می شود. از طرفی با هماهنگی کوچک و هماهنگی بزرگ آشنا شدیم و به اهمیت آنها اشاره ی خاصی کردیم. در زبان ترکی آذربایجانی، فعل، ترکیبی از ریشه ی فعل، قانون هماهنگی بزرگ و قانون هماهنگی کوچک است.
در زبان ترکی آذربایجانی فعل مضارع اینگونه ساخته می شود:
ریشه ی فعل + پسوند مضارع ساز ( بر طبق قانون هماهنگی بزرگ) + ضمیر شخصی (طبق قانون هماهنگی کوچک)
ریشه ی فعل: مصدر بدون مک یا ماق. ( دقیقا مشابه فارسی که ریشه ی فعل، مصدر بدون حرف ن است، مثل رفتن که ریشه ی آن رفت است)
مصدر: گئتمک getmək : رفتن….. ریشه ی فعل : گئت get
مصدر: آتماق atmaq : انداختن …… ریشه ی فعل : آت at
پسوند مضارع ساز: در زبان ترکی آذربایجانی، برای ساخت فعل مضارع، پسوند مضارع ساز را به ریشه ی فعل اضافه می کنیم. یر ir ، یر ır ، ور ur، ور ür چهار پسوند مضارع ساز هستند که یکی از آنها دقیقا مطابق قانون هماهنگی بزرگ به ریشه ی فعل اضافه می شوند.
· الف- اگر آخرین حرف ِ صدادار ِریشه ی فعل به : “فتحه Ə ” ، “کسره e ” و ” ای کشیده i ” ختم شود، باید از پسوند مضارع ساز » یر ir » استفاده کرد ( به نقطه دارد بودن i در الفبای لاتین ترکی آذربایجانی توجه کنید).
مثال: گلمک gəlmək : آمدن.
ابتدا قانون شماره یک را روی ان اجرا می کنیم و پسوند مصدرساز آن را حذف می کنیم تا به ریشه ی فعل برسیم: گل مک gəlmək=> گـَــل gəl ریشه فعل است
حال قانون شماره ی دو را روی آن اجرا می کنیم. آخرین حرف صدادار ریشه ی فعل، «فتحه Ə » است؛ از این رو مصدر مضارع ساز «یر ir «خواهد بود:
گل + یر gəl+ ir : گلیر gəlir
· ب-اگر آخرین حرف صدادار ریشه ی فعلی به ” آ a ” و ” ای کوتاه ı ” ختم شود، پسوند مضارع ساز » یر ır » خواهد بود ( دقت کنید که در خط لاتین، بر خلاف ِ ای کشیده، نقطه ندارد).
مثال: آتماق atmaq : انداختن
ابتدا قانون شماره یک را روی ان اجرا می کنیم و پسوند مصدرساز آن را حذف می کنیم تا به ریشه ی فعل برسیم: آت ماق atmaq=> آت at ریشه فعل است
حال قانون شماره ی دو را روی آن اجرا می کنیم. آخرین حرف صدادار ریشه ی فعل، » آ a » است؛ از این رو مصدر مضارع ساز «یر ır «خواهد بود:
آت + یر at + ır : آتیر atır
· ج- اگر آخرین حرف صدادار ریشه فعل به ” اُ o ” و ” او u ” ختم شود، پسوند مضارع ساز ” ور ur ” خواهد بود:
مثال: اُولماق olmaq : شدن
ابتدا قانون شماره یک را روی ان اجرا می کنیم و پسوند مصدرساز آن را حذف می کنیم تا به ریشه ی فعل برسیم: اُل ماق olmaq=> اُول ol ریشه فعل است
حال قانون شماره ی دو را روی آن اجرا می کنیم. آخرین حرف صدادار ریشه ی فعل، » اُ o » است؛ از این رو مصدر مضارع ساز » ور ur «خواهد بود:
اُول + ور ol +ur : اُولور olur
· د-اگر آخرین حرف صدادار ریشه ی فعل به “اؤ ö ” و “او ü ” ختم شود، پسوند مضارع ساز ” ور ür ” خواهد بود:
مثال: گولمک gülmək : خندیدن
ابتدا قانون شماره یک را روی ان اجرا می کنیم و پسوند مصدرساز آن را حذف می کنیم تا به ریشه ی فعل برسیم: گول مک gülmək=> گول gül ریشه فعل است
حال قانون شماره ی دو را روی آن اجرا می کنیم. آخرین حرف صدادار ریشه ی فعل، » او ü » است؛ از این رو مصدر مضارع ساز » ور ür «خواهد بود:
گول + ور gül +ür : گولور gülür
ضمیر شخصی : اضافه کردن ضمیر شخصی به انتهای فعل، آخرین مرحله از پروسه ی فعل سازی است که نشان می دهد انجام دهنده ی فعل چه کسی است. اگر بخواهیم این قسمت را با فارسی مقایسه کنیم باید بگوییم تا اینجا » می رو » را ساخته ایم. حالا با اضافه کردن ضمیر شخصی به آخر فعل است که مشخص می کنیم چه کسی در حال رفتن است: می روم، می روی یا می رود؟
ضمایر شخصی طبق قانون زیر به انتهای فعل اضافه می شوند:
· الف:اگر آخرین حرف صدادار ریشه ی فعل به حروف آهنگ بالا ختم شود، یعنی به ” اَ (فتحه) ə ” ، ” ائـ (کسره) e ” ، ” اؤ ö ” ، ” او ü ” و ” ای (ای کشیده) i ” ختم شود،، ضمایر شخصی مطابق قانون هماهنگی کوچک و به به صورت زیر خواهند بود:
اول شخص مفرد: َم əm مثال : گــَــل + یر + َم gəl + ir + əm : گلیرم gəlirəm : میآیم
دوم شخص مفرد : سَن sən مثال : گــَــل + یر + سن gəl + ir +sən : گلیرسن gəlirsən : میآیی
سوم شخص مفرد : – – مثال : گــَــل + یر gəl + ir : گلیر gəlir: میآید
اول شخص جمع: یک ik مثال : گــَــل + یر + یک gəl + ir + ik : گلیریک gəlirik : میآییم
دوم شخص جمع : سینیز siniz مثال: گــَــل + یر + سینیز gəl + ir + siniz : گلیرسینیز gəlirsiniz : میآیید
سوم شخص جمع: لَر lər مثال: گــَــل + یر + لر gəl + ir + lər : گلیرلر gəlirlər : میآیند
مثال: گئتمک getmək : رفتن
گئتیرم getirəm : میروم / گئتیرسن getirsən : میروی / گئتیر getir : میرود / گئتیریک getirik : میرویم / گئتیرسینیز getirsiniz : میروید / گئتیرلر getirlər : میروند
مثال: گولمک gülmək : خندیدن
گولورم gülürəm : میخندم / گولورسن gülürsən : میخندی / گولور gülür : میخندد / گولوریک gülürik : میخندیم / گولورسینیز gülürsiniz : میخندید / گولورلر gülürlər : میخندند
مثال: اؤپمک öpmək : بوسیدن
اؤپورم öpürəm : میبوسم / اؤپورسنöpürsən : میبوسی / اؤپور öpür : میبوسد / اؤپوریک öpürik : میبوسیم / اؤپورسینیز öpürsiniz : میبوسید / اؤپورلر öpürlər: میبوسند
مثال: بیلمک bilmək : دانستن
بیلیرم bilirəm : میدانم / بیلیرسن bilirsən : میدانی / بیلیر bilir : میداند / بیلیریک bilirik : میدانیم / بیلیرسینیز bilirsiniz : میدانید / بیلیرلر bilirlər : میدانند
· ب:اگر آخرین حرف صدادار ریشه ی فعل به حروف آهنگ پایین ختم شود، یعنی به ” آ a ” ، ” اُو o ” ، ” او u ” ، ” ای کوتاه ı ” ختم شود،، ضمایر شخصی مطابق قانون هماهنگی کوچک و به به صورت زیر خواهند بود:
اول شخص مفرد: ام am مثال : آت+ یر + ام at + ır + am : آتیرام atıram : میاندازم
دوم شخص مفرد : سان san مثال : آت + یر + سان at + ır +san : آتیرسان atırsan : میاندازی
سوم شخص مفرد : – - مثال : آت + یر at + ır : آتیر atır: میاندازد
اول شخص جمع: یق ıq مثال : آت + یر + یق at+ ır + ıq : آتیریق atırıq : میاندازیم
دوم شخص جمع : سینیز sınız مثال: آت+ یر + سینیز at + ır + sınız : آتیرسینیز atırsınız : میاندازید
سوم شخص جمع: لار lar مثال: آت+ یر + لار at + ır + lar : آتیرلار atırlar : میاندازند
مثال: دورماق durmaq : ایستادن
دورورام dururam : میایستم / دورورسان durursan : میایستی / دورور durur : میایستد / دوروریق dururıq : میایستیم / دورورسینیز durursınız : میایستید / دورورلار dururlar : میایستند
مثال: اُولماق olmaq : شدن
اُولورام oluram : میشوم / اُولورسان olursan : میشوی / اُولور olur : میشود / اُولوریق olurıq : میشویم / اُلورسینیز olursınız : میشوید / اُلورلار olurlar : میشوند
جدول فعل مضارع ساده در زبان ترکی آذربایجانی :
در درس های قبل با هماهنگی کوچک آشنا شدیم و تا حدی کاربردهای آن را فرا گرفتیم. آموختیم که اگر آخرین حرف صدادار کلمه ای به حروف صدادار آهنگ بالا ( واکه های آهنگ بالا) ختم شود، حروف ِ صدادار ِ پسوند ِ آن اسم هم باید از واکه های آهنگ بالا باشند. و همین طور اگر حرف آخر کلمه ای به حروف صدادار آهنگ پایین ( واکه های آهنگ پایین) ختم شود، حروف ِ صدادار ِ پسوند ِ آن اسم هم باید از واکه های آهنگ پایین باشند.
در این درس می خواهیم با هماهنگی بزرگ آشنا شویم که به جرأت می توان گفت هم ترین درس قواعد زبان ترکی آذربایجانی است، که در ابتدا ممکن است اندکی سخت و دشوار به نظر آید، اما پس از مدتی که به آن عادت کنید، زبان را بسیار شیوا، راحت و روان خواهد کرد.
فعل سازی در زبان ترکی آذربایجانی، با استفاده از قانون هماهنگی بزرگ صورت می گیرد.
1- اگر آخرین حرف ِ صدادار ِ کلمهای به : «فتحه Ə » ، «کسره e » و » ای کشیده i » ختم شود، حرف ِ صدادار ِ پسوند ِ کلمه «ای کشیده i » است:
Əə Ee İi=>İi
مثال:
گــَـلیر gəlir : می آید
آخرین حرف صدادار کلمه ی » گــَـل gəl » فتحه است ( «گــَــل gəl » ریشه ی فعل ِ مصدر «گلمک gəlmək» به معنای آمدن است). طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف صدادار پسوند «ای کشیده i » است: «یر ir»
مثال:
گئدیر gedir : می رود
آخرین حرف صدادار کلمه ی «گئد (گئت) ged » کسره است(» گئت get » ریشه ی فعل ِ مصدر » گئتمک getmək » به معنای رفتن می باشد). طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف صدادار پسوند » ای کشیده i » است: «یر ir «
مثال:
ایچیر içir : می نوشد
آخرین حرف صدادار کلمه ی «ایچ iç » ای کشیده است ( «ایچ iç » ریشه ی فعل ِ مصدر » ایچمک içmək » به معنای نوشیدن می باشد). طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف صدادار پسوند » ای کشیده i » است: » یر ir»
2- اگر آخرین حرف صدادار کلمهای به » آ a » و » ای کوتاه ı » ختم شود، حرف ِ صدادار ِ پسوند » ای کوتاه خواهد بود ( که در خط لاتین، بر خلاف ِ ای کشیده، نقطه ندارد)
AaIı=>Iı
مثال:
آلیر alır : می گیرد
آخرین حرف صدادار کلمه ی «آل al » آ است ( «آل al » ریشه ی فعل ِ مصدر «آلماق almaq » به معنای گرفتن می باشد) . طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف ِ صدادار ِ پسوند، «ای کوتاه ı » است: «یر ır «
مثال:
قیلیر qılır : انجام می دهد
آخرین حرف صدادار کلمه ی » قیل qıl » ای کوتاه است. طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف ِ صدادار ِ پسوند، «ای کوتاه ı » است : «یر ır «
3- اگر آخرین حرف صدادار ریشه فعل به » اُ o » و » او u » ختم شود، حرف صدادار پسوند » او u » خواهد بود:
OoUu=>Uu
مثال :
اُلور olur : میشود
آخرین حرف صدادار کلمه ی «اُل ol «، اُ است ( «اُل al » ریشه ی فعل ِ مصدر «اُلماق olmaq » به معنای شدن می باشد) . طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف ِ صدادار ِ پسوند، «او u » است: «اور ur «
مثال:
قورور qurur : میگذارد
آخرین حرف صدادار کلمه ی «قور qur «، او است ( «قور qur » ریشه ی فعل ِ مصدر «قورماق qurmaq» به معنای گذاردن است). طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف صدادار پسوند » او u » است : «اور ur«
4- اگر آخرین حرف صدادار کلمه ای به «اؤ ö » و «او ü » ختم شود، حرف صدادار پسوند » او ü » خواهد بود.
Öö Üü =>Üü
مثال:
اؤپور öpürəm : می بوسد
آخرین حرف صدادار کلمه ی «اؤپ öp «، اؤ است ( «اؤپ öp » ریشه ی فعل ِ مصدر «اؤپمک öpmək» به معنای بوسیدن است). طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف صدادار پسوند » او ü » است : «اور ür»
مثال:
گولور gülür : می خندد
آخرین حرف صدادار کلمه ی «گول gül «، او است ( «گول gül » ریشه ی فعل ِ مصدر «گولمک gülmək» به معنای خندیدن است). طبق قانونی که در بالا گفته شد، حرف صدادار پسوند » او ü » است : «اور
ür»
چهار قانون بالا به صورت مختصر:
Əə Ee İi=>İi
AaIı=>Iı
Oo Uu=>Uu
Öö Üü=>Üü
در درس های بعد با کاربرد هماهنگی بزرگ آشنا خواهیم شد.